सूर्यः एव प्रकृतेः आधारः-प्रश्न-उत्तर
CBSE Class 12 संस्कृत कोर
एनसीईआरटी प्रश्न-उत्तर
पाठ - 2 सूर्यः एव प्रकृतेः आधारः
अनुप्रयोगः
1. अधोलिखितशब्दानां स्थाने पाठे ये शब्दाः प्रयुक्ता: तेषां मेलनं कुरुत-
'अ' स्तम्भः | 'ब' स्तम्भः |
शब्दाः | पाठे प्रयुक्ताः शब्दाः |
(i) सूर्यस्य | (क) खे |
(ii) आकाशे | (ख) विश्वेषाम् |
(iii) इन्द्र: | (ग) वन्दिनः |
(iv) कमलम् | (घ) कोकः |
(v) चक्रवाकः | (ङ) मरीचिमालिनः |
(vi) भ्रमरः | (च) अहः |
(vii) स्वामी | (छ) आखण्डलः |
(viii) दिनम् | (ज) इनः |
(ix) ब्रह्मणः | (झ) रोलम्बः |
(x) स्तुतिगायकाः | (ञ) परमेष्ठिनः |
(xi) सर्वेषाम् | (ट) पुण्डरीकम् |
उत्तरम्-
'अ' स्तम्भः | 'ब' स्तम्भः |
शब्दाः | पाठे प्रयुक्ताः शब्दाः |
(i) सूर्यस्य | (ङ) मरीचिमालिनः |
(ii) आकाशे | (क) खे |
(iii) इन्द्र: | (छ) आखण्डलः |
(iv) कमलम् | (ट) पुण्डरीकम् |
(v) चक्रवाकः | (घ) कोकः |
(vi) भ्रमरः | (झ) रोलम्बः |
(vii) स्वामी | (ज) इनः |
(viii) दिनम् | (च) अहः |
(ix) ब्रह्मणः | (ञ) परमेष्ठिनः |
(x) स्तुतिगायकाः | (ग) वन्दिनः |
(xi) सर्वेषाम् | (ख) विश्वेषाम् |
2. प्रस्तुतप्रश्नानाम् उत्तराणि कोष्ठकात् चित्वा लिखत-
- भगवतः मरीचिमालिनः उदयः कस्यां दिशायां भवति?....... (पूर्वस्याम्/उत्तरस्याम्/पश्चिमदिशायाम्)
- सूर्यः वर्ष कतिभागेषु विभजते? .................................. (चतुर्भागेषु/द्वयोः भागयोः/द्वादशभागेषु)
- अहोरात्रं कः जनयति? ......................................... (ब्रह्मा/सूर्यः/चन्द्रमा)
- 'आदित्यो ह वै प्राणः' इति कस्मिन् उपनिषदि वर्णितम्? ................ (तैत्तिरीये/छान्दोग्ये/प्रश्ने)
- सूर्यः केषाम् आत्मा? .................... (जड़वस्तूनाम्/चेतनानाम्/जड़चेतनानाम्)
उत्तरम्-
- पूर्वस्याम्
- द्वादशभागेषु
- सूर्यः
- छान्दोग्ये
- जड़चेतनानाम्
3. अत्र अनेकानि पदानि सन्ति। एतेषां पर्यायपदानां प्रयोगं कस्य शब्दस्य हेतु अभवत् इति पाठात् चित्वा लिखत-
यथा- रवि, भानुः, दिवाकरः ( सूर्यस्य )
- निशा, शर्वरी, रजनी ( ............................. )
- प्रजापतिः विधाता, स्रष्टा ( ............................. )
- सञ्चालकः नियामकः, संयोजकः ( ............................. )
- करः, किरणः, रश्मि: ( ............................. )
- मधुपः, द्विरेफः, भ्रमरः ( ............................. )
- वन्द्यः, स्तुत्यः, प्रशंस्यः ( ............................. )
- आश्रयः, आधारः, धारकः ( ............................. )
उत्तरम्-
- रात्रेः
- परमेष्ठिनः
- सूत्रधारस्य
- मरीचेः
- भ्रमरस्य/ रोलम्बस्य
- प्रशंसायोग्यस्य/ प्रणम्यस्य
- आधारस्य/ अवलम्बस्य
4. विशेषणानाम् विशेष्यैः सह मेलयत-
विशेषणानि | विशेष्याणि |
(i) भगवतः | (क) बटुः |
(ii) षण्णाम् | (ख) भास्वन्तम् |
(iii) शतधा | (ग) लोकाः |
(iv) गुरुसेवनपटुः | (घ) मरीचिमालिनः |
(v) दक्षिणम् | (ङ) सूर्यः |
(vi) सर्वे | (च) ऋतूनाम् |
(vii) सहस्ररशिमः | (छ) वर्तमानः |
(viii) उदेष्यन्तं | (च) अयनम् |
उत्तरम्-
विशेषणानि | विशेष्याणि |
(i) भगवतः | (घ) मरीचिमालिनः |
(ii) षण्णाम् | (च) ऋतूनाम् |
(iii) शतधा | (छ) वर्तमानः |
(iv) गुरुसेवनपटुः | (क) बटुः |
(v) दक्षिणम् | (च) अयनम् |
(vi) सर्वे | (ग) लोकाः |
(vii) सहस्ररशिमः | (ङ) सूर्यः |
(viii) उदेष्यन्तं | (ख) भास्वन्तम् |
5. अत्र समासविग्रहा: सन्ति, एतेषां स्थाने समस्तपदानि लिखत -
समासविग्रहाः | समस्तपदानि |
(i) मरीचीनां माला यस्य अस्ति इति तस्य | ................. |
(ii) खे चरन्ति इति खेचराः, खेचराणां चक्रं तस्य | ................. |
(iii) ब्रह्माण्डम् एव भाण्डं, तस्य | ................. |
(iv) पुण्डरीकाणां पटलस्य | ................. |
(ν) रोलम्बानां कदम्बः तस्य | ................. |
(yi) अहः च रात्रि: च तम् | ................. |
(νii) कल्पनां भेदाः | ................. |
(viii) पर्णानां कुटीरम्, तस्मात् | ................. |
उत्तरम्-
- मरीचिमालिनः
- खेचरचक्रस्य
- ब्रह्माण्डभाण्डस्य
- पुण्डरीकपटलस्य
- रोलम्बकदम्बस्य
- अहोरात्रम्
- कल्पभेदाः
- पर्णकुटीरात्
6. समानध्वन्यात्मक शब्दान् मेलयत-
'क' स्तम्भः | 'ख' स्तम्भः |
(i) ब्रह्माण्डम् | (क) कदम्बः |
(ii) कुण्डलम् | (ख) दिनम् |
(iii) शोकः | (ग) खेचरचक्रस्य |
(iv) रोलम्बः | (घ) भाण्डम् |
(v) इनः | (ङ) आखण्डल: |
(vi) कोकः | (च) विमोकः |
(vii) चक्रवर्ती | (छ) गायति |
(viii) गायत्री | (ज) लोकः |
उत्तरम्-
'क' स्तम्भः | 'ख' स्तम्भः |
(i) ब्रह्माण्डम् | (घ) भाण्डम् |
(ii) कुण्डलम् | (च) आखण्डलः |
(iii) शोकः | (ङ) विमोकः |
(iv) रोलम्बः | (क) कदम्बः |
(v) इनः | (ख) दिनम् |
(vi) कोकः | (ज) लोकः |
(vii) चक्रवर्ती | (ग) खेचरचक्रस्य |
(viii) गायत्री | (छ) गायति |
7. अत्र वाक्येषु कर्त्तापदस्य क्रियापदं लिखत -
- अयमेव अहोरात्रम् .........................।
- एष एव उत्तरं दक्षिणं च अयनम् .............................।
- परमेष्ठिनः परार्द्धसंख्या एनम् एव आश्रित्य .........................।
- प्रजानां प्राणः एषः सूर्यः ............................।
- सूर्यः वत्सरं द्वादशसु भागेषु ................................।
उत्तरम्- अकति
- अयमेव अहोरात्रम् जनयति।
- एष एव उत्तरं दक्षिणं च अयनम् अङ्गीकरोति।
- परमेष्ठिनः परार्द्धसंख्या एनम् एव आश्रित्य भवति।
- प्रजानां प्राणः एषः सूर्यः उदयति।
- सूर्यः वत्सरं द्वादशसु भागेषु विभनक्ति।
8. शब्दानां मूलशब्द विभक्तिं च प्रदश्र्य तालिकाम् पूरयत-
यथा-भगवतः | भगवत् | षष्ठी | एकवचनम् |
(i) मरीचिमालिनः | मरीचिमालिन् | (1) .............. | (2) .............. |
(ii) चक्रवर्ती | (3) ................ | प्रथमा | एकवचनम् |
(iii) दिशः | दिश् | (4) .............. | एकवचनम् |
(iv) प्रेयान् | प्रेयस् | (5) .............. | (6) .............. |
(v) षण्णाम् | षड् | (7) .............. | (8) .............. |
(νi) परमेष्ठिनः | (9) ................ | षष्ठी | एकवचनम् |
(vii) वन्दिनः | (10) .............. | प्रथमा | बहुवचनम् |
(viii) अमुम् | अदस् | (11) .............. | (12) .............. |
(ix) विश्वेषाम् | (13) .............. | षष्ठी | बहुवचनम् |
(x) पूर्वस्याम् | पूर्व | (14) .............. | (15) .............. |
उत्तरम्-
यथा-भगवतः | भगवत् | पष्ठी | एकवचनम् |
(i) मरीचिमालिनः | मरीचिमालिन् | (1) षष्ठी | (2) एकवचनम् |
(ii) चक्रवर्ती | (3) चक्रवर्तिन् | प्रथमा | एकवचनम् |
(iii) दिशः | दिश् | (4) षष्ठी | एकवचनम् |
(iv) प्रेयान् | प्रेयस् | (5) प्रथमा | (6) एकवचनम् |
(v) षण्णाम् | षड् | (7) षष्ठी | (8) बहुवचनम् |
(νi) परमेष्ठिनः | (9) परमेष्ठिन् | षष्ठी | एकवचनम् |
(vii) वन्दिनः | (10) वन्दिन् | प्रथमा | बहुवचनम् |
(viii) अमुम् | अदस् | (11) द्वितीया | (12) एकवचनम् |
(ix) विश्वेषाम् | (13) विश्व | षष्ठी | बहुवचनम् |
(x) पूर्वस्याम् | पूर्व | (14) सप्तमी | (15) एकवचनम् |
9. अधोलिखितशब्देषु सन्धिम् कृत्वा उचितं शब्दं लिखत-
- भगवतः + मरीचिमालिनः = ..........................
- मणिः + आकाशमण्डलस्य = ..........................
- अवलम्बः + रोलम्बकदम्बस्य = ..........................
- इनः + च = ..........................
- च + अयनम् = ..........................
- परम + इष्ठिन् = ..........................
उत्तरम्-
- भगवतो मरीचिमालिनः
- मणिराकाशमण्डलस्य
- अवलम्बो रोलम्बकदम्बस्य
- इनश्च
- चायनम्
- परमेष्ठिन्
10. निम्नवाक्यानाम् पूर्ति: अव्ययपदै: कुरू-
- सूर्यः ........................ आत्मा जगतः तस्थुषः च।
- इनः ........................ दिनस्य।
- सूर्यस्य वर्णनं ........................ केवलं ज्ञानवर्धकम् ........................ भाषायाः सौंदर्यस्य उत्कृष्टम् उदाहरणम्।
- अयम् ........................ कारणं षण्णाम् ऋतूनाम्।
- निजपर्णकुटीरात् ........................ बटुः सूर्यस्य महिमानं वर्णयति।
उत्तरम्-
- सूर्यः एव आत्मा जगतः तस्थुषः च।
- इनः च दिनस्य।
- सूर्यस्य वर्णनम् न केवलं ज्ञानवर्धकम् अपितु भाषायाः सौन्दर्यस्य उत्कृष्टम् उदाहरणम्।
- अयम् एव कारणं षण्णाम् ऋतूनाम्।
- निजपर्णकुटीरात् बहि: बटुः सूर्यस्य महिमानं वर्णयति।