उत्तिष्ठत जाग्रत-प्रश्न-उत्तर
CBSE Class 12 संस्कृत कोर
एनसीईआरटी प्रश्न-उत्तर
पाठ - 1 उत्तिष्ठत जाग्रत
अनुप्रयोगस्य प्रश्नोत्तराणि
1. अत्र व्दे खण्डे विविधा: पंक्तय: सन्ति। निम्नपंक्तीनाम् मेलनं कुरु
क' स्तम्भः | 'ख' स्तम्भः |
(i) अद्भिः गात्राणि शुध्यन्ति | (क) सत्येन पन्था विततो देवयानः। |
(ii) सत्यमेव जयति नानृतम् | (ख) वाक् चतुर्थी च सूनृता। |
(iii) उत्तिष्ठत जाग्रत | (ग) ततो न विजुगुप्सते। |
(iv) तृणानि भूमिरुदकं | (घ) निशिता दुरत्यया। |
(v) सर्वभूतेषु चात्मानम् | (ङ) बुद्धिः ज्ञानेन शुध्यति। |
(vi) अहिंसया च भूतात्मा | (च) कवयो वदन्ति। |
(vii) क्षुरस्य धारा | (छ) मनः सत्येन शुध्यति। |
(viii) दुर्गं पथस्तत् | (ज) प्राप्य वरान् निबोधत। |
उत्तरम्-
'क' स्तम्भः | 'ख' स्तम्भः |
(i) अद्भिः गात्राणि शुध्यन्ति | (ङ) बुद्धिः ज्ञानेन शुध्यति। |
(ii) सत्यमेव जयति नानृतम् | (क) सत्येन पन्था विततो देवयानः। |
(iii) उत्तिष्ठत जाग्रत | (ज) प्राप्य वरान् निबोधत। |
(iv) तृणानि भूमिरुदकं | (ख) वाक् चतुर्थी च सूनृता। |
(v) सर्वभूतेषु चात्मानम् | (ग) ततो न विजुगुप्सते। |
(vi) अहिंसया च भूतात्मा | (छ) मनः सत्येन शुध्यति। |
(vii) क्षुरस्य धारा | (घ) निशिता दुरत्यया। |
(viii) दुर्गं पथस्तत् | (च) कवयो वदन्ति। |
2. अधोलिखितानाम् पदानाम् विपरितपदानि मेलयत-
'क' स्तम्भः | 'ख' स्तम्भः |
(i) हिंसया | (क) कुण्ठिता |
(ii) उपविशत | (ख) सुगमम् |
(iii) निशिता | (ग) अज्ञानेन |
(iv) दुर्गम् | (घ) अहिंसया |
(v) सत्यम् | (ङ) सङकुचितः |
(vi) ज्ञानेन | (च) उत्तिष्ठत |
(vii) विततः | (छ) स्वपित |
(viii) जाग्रत | (ज) अनृतम् |
उत्तरम्-
'क' स्तम्भः | 'ख' स्तम्भः |
(i) हिंसया | (घ) अहिंसया |
(ii) उपविशत | (च) उत्तिष्ठत |
(iii) निशिता | (क) कुण्ठिता |
(iv) दुर्गम् | (ख) सुगमम् |
(v) सत्यम् | (ज) अनृतम् |
(vi) ज्ञानेन | (ग) अज्ञानेन |
(vii) विततः | (ङ) सङकुचितः |
(viii) जाग्रत | (छ) स्वपित |
3. कर्त्तापदस्य आधारे उचितधातुरूपै: रिक्तस्थानानि पूरियत -
- गात्राणि अद्भिः .....................................................।
- यूयम् सर्वे वरान् प्राप्य ............................................।
- सत्यमेव ...........................................................।
- कवयः तत् मार्गं दुर्गमं ..............................................।
- एतेषाम् सज्जनानां गृहेषु कदापि न ............................।
- बुद्धिः ज्ञानेन ........................................................।
- आत्मवत् सर्वान् दृष्ट्वा नरः न ..................................।
उत्तरम्-
- गात्राणि अद्भिः शुध्यन्ति।
- यूयम् सर्वे वरान् प्राप्य निबोधत।
- सत्यमेव जयति।
- कवयः तत् मार्गं दुर्गमं वदन्ति।
- एतेषाम् सज्जनानां गृहेषु कदापि न उच्छिद्यन्ते।
- बुद्धिः ज्ञानेन शुध्यति।
- आत्मवत् सर्वान् दृष्ट्वा नरः न विजुगुप्सते।
4. अत्र निम्नशब्देषु सन्धिं कुरू परिवर्तननियमानी च लिखत -
- न + अनृतम् = नानृतम् (अ + अ = आ)
- विततः + देवयानः = विततो देवयानः। (अः + द = : उ, अ + उ = ओ)
- आक्रमन्ति + ऋषयः = ..................। (इ + ऋ = इ य् = यृ)
- हि + आप्तकामाः = ह्याप्तकामाः। (इ + आ = य् - = ह्या)
- भूमिः + उदकम् = भूमि ......................। ( : + उ = : - = रु)
- पथः + तत् = पथ ..................। ( : + त = : - = स्त)
- भूतानि + आत्मनि = भूतान् ...............। (इ + आ = इ - = न्या)
- आत्मनि + एव = आत्मन्। (इ + ए = इ - = न्ये)
- एव + अनुपश्यति = एवानुपश्यति। (अ + अ = - = वा)
- च + आत्मानम् = ........................। (अ + आ = - = चा)
- न + उच्छिद्यन्तें = न ................। (न + उ = - = नो)
उत्तरम्-
- न + अनृतम् = नानृतम् (अ + अ = आ)
- विततः + देवयानः = विततो देवयानः। (अः + द = : उ, अ + उ = ओ)
- आक्रमन्ति + ऋषयः = आक्रमन्त्यृषयः। (इ + ऋ = इ य् = यृ)
- हि + आप्तकामाः = ह्याप्तकामाः। (इ + आ = य् - = ह्या)
- भूमिः + उदकम् = भूमिरुदकम्। ( : + उ = : - = रु)
- पथः + तत् = पथस्तत्। ( : + त = : - = स्त)
- भूतानि + आत्मनि = भूतान्यात्मनि। (इ + आ = य् - = न्या)
- आत्मनि + एव = आत्मन्येव (इ + ए = य् - = न्ये)
- एव + अनुपश्यति = एवानुपश्यति। (अ + अ = आ = वा)
- च + आत्मानम् = चात्मानम्। (अ + आ = आ)
- न + उच्छिद्यन्तें = नोच्छिद्यन्ते। (अ + उ = ओ)
5.
- एतेषु शब्देसु कुत्र तृतीया विभक्तिः न अस्ति?
अद्भिः, सत्येन, अहिंसया, निशिता - एतेषु शब्देसु कुत्र षष्ठीबहुवचनम् अस्ति?
क्षुरस्य, सत्यस्य, सताम्, कवयः - एतेषु शब्देसु किम् अव्ययपदम् न अस्ति?
ततः, कदाचन, वाक्, एव - एतेषु शब्देसु किं क्रियापदम् न अस्ति?
विततः उच्छिद्यन्ते, उत्तिष्ठत, विजुगुप्सते - एतेषु शब्देसु किं क्रियापदम् बहुवचने न अस्ति?
आक्रमन्ति, वदन्ति, निबोधत, अनुपश्यति
उत्तरम्-
- निशिता - अत्र तृतीया विभक्तिः न अस्ति।
- सताम् - अत्र षष्ठी बहुवचनम् अस्ति।
- वाक् - अत्र अव्ययपदम् न अस्ति।
- विततः - इदं क्रियापदम् न अस्ति।
- अनुपश्यति - क्रियापदं बहुवचने नास्ति।
6. अधोलिखितसूक्तिभिः सह समुचित पंक्तिं मेलयत-
सूक्तिः | पंक्तिः |
(i) आत्मवत् सर्वभूतेषु यः पश्यति सः पण्डितः | (क) मनः सत्येन शुध्यति। |
(ii) वाण्येका समलङ्करोति पुरुषम्। | (ख) उतिष्ठत, जाग्रत। |
(iii) अमेध्यो (अपवित्रः) वै पुरुषः यः अनृतं वदति। | (ग) अद्भिः (जलैः) शरीराणि शुध्यन्ति। |
(iv) नास्ति अहिंसापरं सुखम्। | (घ) सर्वभूतेषु चात्मानं ततो न विजुगुप्सते। |
(v) उत्तिष्ठत, मा स्वपित। | (ङ) प्राप्य वरान् निबोधत। |
(v) आपः सर्वस्य भेषजीः। | (च) सत्येन पन्थाः विततो देवयानः। |
(vii) गुरुप्रसादात् सर्वं तु प्राप्नोत्येव न संशयः | (छ) सतां गेहे सूनृता वाक् प्रयुज्यते। |
(viii) सत्यमया उ देवाः | (ज) आत्मा अहिंसया शुध्यति। |
उत्तरम्-
सूक्तिः | पंक्तिः |
(i) आत्मवत् सर्वभूतेषु यः पश्यति सः पण्डितः | (घ) सर्वभूतेषु चात्मानं ततो न विजुगुप्सते। |
(ii) वाण्येका समलङ्करोति पुरुषम्। | (छ) सतां गेहे सूनृता वाक् प्रयुज्यते। |
(iii) अमेध्यो (अपवित्रः) वै पुरुषः यः अनृतं वदति। | (क) मनः सत्येन शुध्यति। |
(iv) नास्ति अहिंसापरं सुखम्। | (ज) आत्मा अहिंसया शुध्यति। |
(v) उत्तिष्ठत, मा स्वपित। | (ख) उतिष्ठत, जाग्रत। |
(v) आपः सर्वस्य भेषजीः। | (ग) अद्भिः (जलैः) शरीराणि शुध्यन्ति। |
(vii) गुरुप्रसादात् सर्वं तु प्राप्नोत्येव न संशयः | (ङ) प्राप्य वरान् निबोधत। |
(viii) सत्यमया उ देवाः | (च) सत्येन पन्थाः विततो देवयानः। |
7. पाठस्य आधारे अशुद्धं वाक्यं चित्वा लिखत -
- अतिथये आसनम्, जलम् च दातव्यम्।
- सत्यस्य एव अन्ते जयः भवति।
- आत्मा हिंसया दूषयते।
- वसुधैव कुटुम्बकम् इति ज्ञात्वा नरः घृणां करोति।
- ऋषयः सत्यस्य मार्गे चलन्ति।
- ज्ञानमार्गः अतीव सरलः।
- वयम् अज्ञाननिद्रां त्यक्त्वा उत्तिष्ठाम।
- ज्ञानिनां समीपे गत्वा ज्ञानं प्राप्तव्यम्।
- सज्जनानां गृहे मधुरवचनानाम् अभावः भवति।
- यदा वयं सत्यं वदामः तदा अस्माकं मनः पवित्रम् भवति।
उत्तरम्- 1. वसुधैवकुटुम्बकम् इति ज्ञात्वा नरः घृणां करोति।
6. ज्ञानमार्गः अतीव सरलः।
9. सज्जनानां गृहे मधुरवचनानाम् अभावः भवति।
8. निम्नशब्दानाम् स्थाने पाठे के शब्दाः आगता: इति चित्वा लिखत -
यथा-तीक्ष्णा | = | निशिता |
घृणां न करोति | = | |
आसनम् | = | |
पदन्यासं कुर्वन्ति | = | |
जानीत | = | |
शरीराणि | = | |
दुःखेन गन्तुम् शक्या | = | |
प्रियं हितकरम् (वचनम्) | = | |
मार्गः | = | |
असत्यम् | = | |
जलम् | = |
उत्तरम्-
घृणां न करोति | = | विजुगुप्सते |
आसनम् | = | तृणानि |
पदन्यासं कुर्वन्ति | = | आक्रमन्ति |
जानीत | = | निबोधत |
शरीराणि | = | गात्राणि |
दुःखेन गन्तुम् शक्या | = | दुरत्यया |
प्रियं हितकरम् (वचनम्) | = | सुनृता वाक |
मार्गः | = | पन्थ: |
असत्यम् | = | अनृतम् |
जलम् | = | अभ्दिः |
9. पाठस्य आधारे रिक्तस्थानानि पूरयत-
- बुद्धिः ................... शुध्यति।
- अद्भिः .................. शुध्यन्ति।
- ....................... आत्मानं दृष्ट्वा घृणां न करोति।
- ....................... गेहे अतिथिभ्यः सर्वदा आसनं जलं, स्थानं मधुरवचनानि च विराजन्ते।
- ....................... सत्यमार्गम् आश्रयन्ति।
उत्तरम्-
- बुद्धिः ज्ञानेन शुध्यति।
- अद्भिः गात्राणि शुध्यन्ति।
- सर्वभूतेषु आत्मानं दृष्ट्वा घृणां न करोति।
- सताम् गेहे अतिथिभ्यः सर्वदा आसनं जलं, स्थानं मधुरवचनानि च विराजन्ते।
- अाप्तकामाः ऋषयः सत्यमार्गम् आश्रयन्ति।
10. निम्नविशेष्यशब्दानाम् मेलनं -
विशेषणानि | विशेष्याणि |
(i) सूनृता | वाक् |
(ii) आप्तकामाः | ............... |
(iii) ........... | निधानम् |
(iv) दुर्गम् | .............. |
(v) निशिता | .............. |
(vi) ............ | भूतानि |
(vii) सर्वेषु | ............... |
(viii) विततः | .............. |
(ix) चतुर्थी | ............... |
(x) दुरत्यया | ............... |
उत्तरम्-
विशेषणानि | विशेष्याणि |
(i) सूनृता | वाक् |
(ii) आप्तकामाः | ऋषयः |
(iii) परमं | निधानम् |
(iv) दुर्गम् | पथः |
(v) निशिता | क्षुरस्य धारा |
(vi) सर्वाणि | भूतानि |
(vii) सर्वेषु | भूतेषु |
(viii) विततः | पन्थाः |
(ix) चतुर्थी | विभक्ति |
(x) दुरत्यया | वाक् |