आश्चर्यमयं विज्ञानजगत्-प्रश्न-उत्तर
CBSE Class 12 संस्कृत कोर
एनसीईआरटी प्रश्न-उत्तर
पाठ - 8 आश्चर्यमयं विज्ञानजगत्
अनुप्रयोगः
1. विज्ञप्तिः, भागत्रयम्, त्वन्तरिक्षे, सुश्रुतः, पुरुषद्वये, यथाक्रमम्, सञ्चारः, जलस्यान्तर्बहिः, अदृश्यताम्, लाभप्रदः,
विचित्रस्य, दक्षिण पाश्र्वे, वैज्ञानिकैः |
उपर्युक्तान् शब्दान अकारादिक्रमेण लिखत-
(कोशक्रमः अं, अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ए, ऐ, ओ, औ, अः, कवर्गः, चवर्गः, टवर्गः, तवर्गः, पवर्गः, अन्तः स्थाः, ऊष्माः।)
उत्तरम्- (ख) अकारादि क्रमानुसारं लिखितानि शब्दानि निम्नवत् सन्ति -
- अदृश्यताम्। (अ )
- जलस्यान्तर्बहिः (चवर्गः)
- त्वन्तरिक्षे (तवर्गः)
- दक्षिण पाश्र्वे (तवर्गः)
- पुरुषद्वये (पवर्गः)
- भागत्रयम् (पवर्गः)
- यथाक्रमम्। (अन्तःस्थाः, य्)
- लाभप्रदः (अन्तःस्थाः-ल्)
- विचित्रस्य (अन्तःस्थाः-व)
- विज्ञप्तिः (अन्तः स्थाः–व्)
- वैज्ञानिकैः (अन्त;स्थाः-व्)
- सञ्चारः (ऊष्माः-स्)
- सुश्रुतः (ऊष्माः-स्)
2. अधोलिखितवाक्यानि क्तान्तविशेषणै: सहायतया पूरयत-
- ..................... खलु भगवतः सुश्रुतस्य शल्यक्रिया।
- न ..................... लोहं लोहेन सन्धत्ते।
- यदि स्वर्णम् ..................... भवेत् तर्हि चतुर्गुणेन सीसेन शोधयितुं शक्यते।
- सुषमा भारते ..................... विचित्रशिल्पकलाकृतीनां परिचयं प्रदास्यति।
- फतेहपुरसीकरीमध्ये ..................... ध्वनिवाहकाः स्तम्भाः सन्ति।
उत्तरम्-
- बहुप्रसिद्धा खलु भगवतः सुश्रुतस्य शल्यक्रिया।
- न अतप्तं लोहं लोहेन सन्धत्ते।
- यदि स्वर्णम् अशुद्धं भवेत् तर्हि चतुर्गुणेन सीसेन शोधयितुं शक्यते।
- सुषमा भारते उपलब्धानां विचित्रशिल्पकलाकृतीनां परिचयं प्रदास्यति।
- फतेहपुरसीकरीमध्ये स्थिताः ध्वनिवाहकाः स्तम्भाः सन्ति।
3. पाठस्य आधारे रिक्तस्थानेषु कर्तृपदानि क्रियापदानि च मेलनं कुरू -
- त्रिपुरविमानस्य प्रथमः ..................... पृथिव्याः तले .....................।
- यदि ..................... उत्तमशल्यचिकित्सकाः भवितुम् ....................., तर्हि सुश्रुतसंहिता अवश्यमेव पठनीया।
- ..................... प्रथमः त्वक्प्रत्यारोपकः .....................।
- भूमेः अधः कुत्र कुत्र ..................... भवति इति मिहिरः सूचनां .....................।
- तर्हि वृक्षस्य दक्षिणदिशि पुरुषद्वये स्वादु .....................।
- ..................... वर्तमानकाले संगणकस्य प्रयोगं .....................।
- इदनीम् एषा ..................... समाप्तिं .....................।
उत्तरम्-
- त्रिपुरविमानस्य प्रथमः भागः पृथिव्याः तले सञ्चरति।
- यदि वयम् उत्तमशल्यचिकित्सकाः भवितुम् इच्छामः, तर्हि सुश्रुतसंहिता अवश्यमेव पठनीया।
- सुश्रुतः प्रथमः त्वक्प्रत्यारोपकः आसीत्।
- भूमेः अधः कुत्र कुत्र जलम् भवति इति मिहिरः सूचनां प्रदास्यति।
- तर्हि वृक्षस्य दक्षिणदिशि पुरुषद्वये स्वादु सलिलम् भविष्यति।
- वयम् वर्तमानकाले संगणकस्य प्रयोगं कुर्मः।
- इदानीम् एषा गोष्ठी समाप्तिं याति।
4. अधोलिखित प्रकृतिप्रत्ययं संयोजयित्वा नवशब्दस्य रचनां कुरु-
| i. | छिद् + यत् | = | छेद्य |
| ii. | भिद् + यत | = | .................. |
| iii. | सिव् + यत् | = | .................. |
| iv. | लिख् + यत् | = | .................. |
| v. | विध् + यत् | = | .................. |
| vi | आ + हृ + णिच् + ण्यत् | = | .................. |
| vii. | वि + स्रु + णिच् + ण्यत् | = | .................. |
| viii. | इष् + यत् | = | .................. |
उत्तरम्-
| i. | छिद् + यत् | = | छेद्य |
| ii. | भिद् + यत | = | भेद्य |
| iii. | सिव् + यत् | = | सीव्य |
| iv. | लिख् + यत् | = | लेख्य |
| v. | विध् + यत् | = | वेध्य |
| vi | आ + हृ + णिच् + ण्यत् | = | आहार्य |
| vii. | वि + स्रु + णिच् + ण्यत् | = | विस्राव्य |
| viii. | इष् + यत् | = | एष्य |
5. अध: उपपदतत्पुरुषस्य विग्रहा: सन्ति तानाश्रित्य समस्तपदानां रचनां कुरुत-
| i. विशेषं जानाति इति | = | विशेषज्ञः |
| ii. समीपे तिष्ठति इति | .................. | |
| iii. रसायनं जानाति इति | .................. | |
| iv. शिल्पं करोति इति | .................. | |
| v. विलोमं गच्छति इति | .................. | |
| vi. पश्चिमं गच्छति इति | .................. | |
| vii. दिल्ल्यां तिष्ठति इति | .................. |
उत्तरम्-
| i. विशेषं जानाति इति | = | विशेषज्ञः |
| ii. समीपे तिष्ठति इति | = | समीपस्थः |
| iii. रसायनं जानाति इति | = | रसायनज्ञः |
| iv. शिल्पं करोति इति | = | शिल्पकारः |
| v. विलोमं गच्छति इति | = | विलोमगः |
| vi. पश्चिमं गच्छति इति | = | पश्चिमगः |
| vii. दिल्ल्यां तिष्ठति इति | = | दिल्लीस्थः |
6. अधोलिखितानां विशेषणानाम् विशेष्यपदै: सह मेलनं कुरू-
| विशेषणानि | विशेष्याणि | |
| i. | गच्छतः | (क) शल्यकार्यम् |
| ii. | धावन्त: | (ख) सलिलम् |
| iii. | अष्टविधम् | (ग) संख्ये |
| iv. | स्वकीये | (घ) शल्यक्रिया |
| v. | स्वादु | (ङ) वृक्षादीन् |
| vi. | तृतीयः | (च) सुश्रुतस्य |
| vii. | द्वे | (छ) युगे |
| viii. | शल्यचिकित्सकस्य | (ज) नक्षत्रादयः |
| ix. | तस्मिन् | (झ) ग्रन्थे |
| x. | बहुप्रसिद्धा | (ञ) भागः |
उत्तरम्-
| विशेषणानि | विशेष्याणि | |
| i. | गच्छतः | (ङ) वृक्षादीन् |
| ii. | धावन्त: | (ज) नक्षत्रादयः |
| iii. | अष्टविधम् | (क) शल्यकार्यम् |
| iv. | स्वकीये | (छ) ग्रन्थे |
| v. | स्वादु | (ख) सलिलम् |
| vi. | तृतीयः | (ज्ञ) भागः |
| vii. | द्वे | (ग) संख्ये |
| viii. | शल्यचिकित्सकस्य | (च) सुश्रुतस्य |
| ix. | तस्मिन् | (झ) युगे |
| x. | बहुप्रसिद्धा | (घ) शल्यक्रिया |
7. यथानिर्देशं पदं रेखाङ्कितं कुर्वन्तु-
- नमः सभापतिभ्यः। (नमः योगे चतुर्थ्यन्तपदम्)
- भूमेः अधः जलं वर्तते। (अधः योगे षष्ठ्यन्तपदम्)
- तस्माद् दक्षिणपार्श्वे सलिलम्। (अपादाने पञ्चम्यन्तपदम्)
- पृथिवी सूर्यं प्रति पूर्वाभिमुखा भ्रमति। (प्रति योगे द्वितीयान्तम्)
- सा मा शान्तिः एधि।। ('इ' योगे द्वितीयान्तपदम्)
उत्तरम्-
- नमः सभापतिभ्यः। (नमः योगे चतुर्थ्यन्तपदम्)
- भूमेः अधः जलं वर्तते। (अधः योगे षष्ठ्यन्तपदम्)
- तस्माद् दक्षिणपार्श्वे सलिलम्। (अपादाने पञ्चम्यन्तपदम्)
- पृथिवी सूर्यं प्रति पूर्वाभिमुखा भ्रमति। (प्रति योगे द्वितीयान्तम्)
- सा मा शान्तिः एधि। ('इ' योगे द्वितीयान्तपदम्)
8. रेखाङ्कितसर्वनामपदानि केभ्यः प्रयुक्तानि?
- करतलध्वनिना एतेषां स्वागतं कुर्वन्तु। ........................
- प्रशंसनीया एव भवत्याः प्रस्तुतिः। ........................
- अहं केवलं रसायन विज्ञाने किञ्चिद् वक्ष्यामि। ........................
- विचित्राः स्तम्भाः अस्माकं भारतीयवैज्ञानिकानां गौरवगाथां वर्णयन्ति। ........................
- प्राचार्यमहोदयः तेभ्यः प्रमाणपत्राणि दास्यति। ........................
उत्तरम्-
- करतलध्वनिना छात्राणाम् स्वागतं कुर्वन्तु
- प्रशंसनीया एव शालिन्या: प्रस्तुतिः
- नागार्जुन: केवलं रसायन विज्ञाने किञ्चिद् वक्ष्यामि
- विचित्राः स्तम्भाः भारतवासिनां/भारतदेशस्य भारतीयवैज्ञानिकानां गौरवगाथां वर्णयन्ति
- प्राचार्यमहोदयः प्रस्ताेतृभ्य: प्रमाणपत्राणि दास्यति
9. प्रथमखण्डे विज्ञानक्षेत्राणाम् नामानि संति द्वितीयखण्डे वैज्ञानिकानां नामानि संति। एतेषां उचितम् मेलनं कुरु-
| विज्ञानक्षेत्राणि | वैज्ञानिकानां नामानि |
| (i) गणितम् | (क) कौटिल्यः .................. |
| (ii) शल्यचिकित्सा | (ख) भरद्वाजः .................. |
| (iii) भूगर्भजलविज्ञानम् | (ग) अज्ञातशिल्पकाराः .................. |
| (iν) शिल्पकला | (घ) अार्यभटः .................. |
| (v) यन्त्रविज्ञानम् | (ङ) वराहमिहिरः .................. |
| (vi) रसायनविज्ञानम् | (च) सुश्रुतः .................. |
उत्तरम्-
| विज्ञानक्षेत्राणि | वैज्ञानिकानां नामानि |
| (i) गणितम् | (घ) आर्यभटः |
| (ii) शल्यचिकित्सा | (च) सुश्रुतः |
| (iii) भूगर्भजलविज्ञानम् | (ङ) वराहमिहिरः |
| (iν) शिल्पकला | (ग) अज्ञातशिल्पकाराः |
| (v) यन्त्रविज्ञानम् | (ख) भरद्वाजः |
| (vi) रसायनविज्ञानम् | (क) कौटिल्यः |
10. शान्तिपाठस्य आधारितानाम् लिखत कुत्र कुत्र शान्तिः भवेत्? निम्नरिक्तस्थानानि पूरयत-
- द्यौ:
- ..................
- पृथिवी
- आपः
- ..................
- वनस्पतयः
- विश्वे देवाः
- ..................
- सर्वम्
- माम्।
उत्तरम्- ii. अन्तरिक्षं, v. औषधयः, viii. ब्रह्मा।
