लौहतुला - प्रश्न-उत्तर

CBSE कक्षा - 9 संस्कृत
एनसीईआरटी प्रश्न-उत्तर
पाठः - 8 लौहतुला

---

अभ्यासः

1. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-
   1. देशान्तरं गन्तुमिच्छन् वणिक्पुत्रः किं व्यचिन्तयत्?
   2. स्वतुलां याचमानं जीर्णधनं श्रेष्ठी किम् अकथयत्?
   3. जीर्णधनः गिरिगुहाद्वारं कया आच्छाद्य गृहमागतः?
   4. स्नानानन्तरं पुत्रविषये पृष्टः वणिक्पुत्रः श्रेष्ठिनं किम् उवाच?
   5. धर्माधिकारिभिः जीर्णधनश्रेष्ठिनौ कथं सन्तोषितौ?
   उत्तराणि-
   1. देशान्तरं गन्तुमिच्छन् वणिक्पुत्रः व्यचिन्तयत् - यत्र देशे अथवा स्थाने स्ववीर्यतः भोगाः भुक्ताः तस्मिन् स्थाने यः विभवहीनः वसेत् सः पुरुषाधमः भवति।
   2. स्वतुलां याचमानं जीर्णधनं श्रेष्ठी अकथयत् - "भोः ! नास्ति सा, त्वदीया तुला मूषकैः भक्षिता।"
   3. जीर्णधनः गिरिगुहाद्वारं बृहत्-शिलया (बृहच्छिल्या) आच्छाद्य गृहमागतः।
   4. स्नानान्तरं पुत्रविषये पृष्टः वणिक्पुत्रः श्रेष्ठिनं उवाच - 'नदीतटात् सः श्येनेन हृतः।'
   5. धर्माधिकारिभिः जीर्णधनश्रेष्ठिनौ परस्परं तुला-शिशु प्रदानेन सन्तोषितौ।
2. स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
   1. जीर्णधनः विभवक्षयात् देशान्तरं गन्तुमिच्छन् व्यचिन्तयत्।
   2. श्रेष्ठिनः शिशुः स्नानोपकरणमादाय अभ्यागतेन सह प्रस्थितः।
   3. श्रेष्ठी उच्चस्वरेण उवाच-भोः अब्रह्ममण्यम् अब्रह्ममण्यम्।
   4. सभ्यैः तौ परस्परं संबोध्य तुला-शिशु-प्रदानेन सन्तोषितौ।
   उत्तराणि-
   1. कः विभवक्षयात् देशान्तरं गन्तुमिच्छन् व्यचिन्तयत्?
   2. श्रेष्ठिनः शिशुः स्नानोपकरणमादाय केन सह प्रस्थितः?
   3. श्रेष्ठी उच्चस्वरेण उवाच-भोः अब्रह्ममण्यम् किम्?
   4. सभ्यैः तौ परस्परं संबोध्य कथं सन्तोषितौ?
3. अधोलिखितानां श्लोकानाम् अपूर्णोऽन्वयः प्रदत्तः पाठमाधृत्य तं पूरयत-
   1. यत्र देशे अथवा स्थाने __________ भोगाः भुक्ता __________ विभवहीनः यः __________ स पुरुषाधमः।
   2. राजन् ! यत्र लौहसहस्त्रस्य __________ मूषकाः __________ तत्र श्येनः __________ हरेत् अत्र संशयः न।
   उत्तराणि-
   1. स्ववीर्यतः, तस्मिन्, वसेत्
   2. तुलां, खादन्ति, बालकं
4. तत्पदं रेखाङ्कितं कुरुत यत्र-
   1. ल्यप् प्रत्ययः नास्ति
      विहस्य, लौहसहस्त्रस्य, संबोध्य, आदाय
   2. यत्र द्वितीया विभक्तिः नास्ति
      श्रेष्ठिनम्, स्नानोपकरणम्, सत्त्वरम्, कार्यकारणम्
   3. यत्र षष्ठी विभक्तिः नास्ति
      पश्यतः, स्ववीर्यतः, श्रेष्ठिनः सभ्यानाम्
   उत्तराणि-
   1. लौहसहस्त्रस्य
   2. सत्त्वरम्
   3. स्ववीर्यतः
5. सन्धिना सन्धिविच्छेदेन वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

   (क) श्रेष्ठ्याह	=	__________	+	आह
   (ख) __________	=	द्वौ	+	अपि
   (ग) पुरुषोपार्जिता	=	पुरुष	+	__________
   (घ) __________	=	यथा	+	इच्छया
   (ङ) स्नानोपकरणम्	=	__________	+	उपकरणम्
   (च) __________	=	स्नान	+	अर्थम्

   उत्तराणि-

   (क) श्रेष्ठ्याह	=	श्रेष्ठी	+	आह
   (ख) द्वावपि	=	द्वौ	+	अपि
   (ग) पुरुषोपार्जिता	=	पुरुष	+	उपार्जिता
   (घ) यथेच्छया	=	यथा	+	इच्छया
   (ङ) स्नानोपकरणम्	=	स्नान	+	उपकरणम्
   (च) स्नानार्थम्	=	स्नान	+	अर्थम्

6. समस्तपदं विग्रहं वा लिखत-

   विग्रहः		समस्तपदम्
   (क) स्नानस्य उपकरणम्	=	__________
   (ख) _______ ________	=	गिरिगुहायाम्
   (ग) धर्मस्य अधिकारी	=	__________
   (घ) _______ ________	=	विभवहीनाः

   उत्तराणि-

   विग्रहः		समस्तपदम्
   (क) स्नानस्य उपकरणम्	=	स्नानोपकरणम्
   (ख) गिरेः गुहायाम्	=	गिरिगुहायाम्
   (ग) धर्मस्य अधिकारी	=	धर्माधिकारी
   (घ) विभवेन हीनाः	=	विभवहीनाः

7. यथापेक्षम् अधोलिखितानां शब्दानां सहायतया "लौहतुला" इति कथायाः सारांशं संस्कृतभाषया लिखत-
   वणिक्पुत्रः स्नानार्थम्
   लौहतुला अयाचत्
   वृत्तान्तं ज्ञात्वा
   श्रेष्ठिनं प्रत्यागतः
   गतः प्रदानम्
   उत्तराणि- सारांशम्-
   एकः जीर्णधनः नामकः वणिक्पुत्रः आसीत्। तस्य पार्श्वे एका लौहतुला आसीत्। निर्धनः भूत्वा सः लौहतुलां श्रेष्ठिनः गृहे निक्षेपभूतां कृत्वा विदेशं गतः। प्रत्यागतः सः श्रेष्ठिनं लौहतुलाम् अयाचत्। श्रेष्ठी उवाच - 'सा तु मूषकैः भक्षिता।' ततः सः श्रेष्ठिपुत्रेण सह स्नानार्थम् गतः। तेन श्रेष्ठिपुत्रः गिरिगुहायां निक्षिप्तः। श्रेष्ठिना पृष्टः सः अवदत् - 'बालः श्येनेन अपहृतः'। विवदमानौ तौ राजकुलं गतौ। धर्माधिकारिणः सर्वं वृत्तान्तं ज्ञात्वा परस्परं तुला-शिशु-प्रदानम् च कृत्वा तौ संतुष्टौ अकुर्वन्।