सूक्तयः - एनसीईआरटी प्रश्न-उत्तर

CBSE कक्षा - 10 संस्कृत
एनसीईआरटी प्रश्न-उत्तर
पाठः - 9 सूक्तयः

अभ्यासः
  1. प्रश्नानाम् उत्तरम् एकपदेन दीयताम् (मौखिक-अभ्यासार्थम्)-
    1. पिता पुत्राय बाल्ये किं यच्छति?
    2. विमूढधीः कीदृशीं वाचं परित्यजति?
    3. अस्मिन् लोके के एव चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः?
    4. प्राणेभ्योऽपि कः रक्षणीयः?
    5. आत्मनः श्रेयः इच्छन् नरः कीदृशं कर्म न कुर्यात्?
    6. वाचि किं भवेत्?
    उत्तराणि-
    1. विद्याधनम्
    2. धर्मप्रदाम्
    3. विद्वांसः
    4. सदाचारः
    5. अहितम्
    6. अवक्रता
  2. स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
    यथा-विमूढधीः पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं फलं भुङ्क्ते।
    कः पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं फलं भुङ्क्ते?
    1. संसारे विद्वांसः ज्ञानचक्षुभिः नेत्रवन्तः कथ्यन्ते।
    2. जनकेन सुताय शैशवे विद्याधनं दीयते।
    3. तत्त्वार्थस्य निर्णयः विवेकन कर्तुं शक्यः।
    4. धैर्यवान् लोके परिभवं न प्राप्नोति।
    5. आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः परेषाम् अनिष्टं न कुर्यात्।
    उत्तराणि-
    1. के
    2. कस्मै
    3. कस्य
    4. कुत्र/कस्मिन्
    5. केषाम्।
  3. पाठात् चित्वा अधोलिखितानां श्लोकानाम् अन्वयम् उचितपदक्रमेण पूरयत-
    1. पिता _________ बाल्ये महत् विद्याधनं यच्छति, अस्य पिता किं तपः तेपे इत्युक्तिः _________।
    2. येन ___________ यत् प्रोक्तं तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः येन कर्तुं __________ भवेत्, सः _________ इति __________।
    3. यः आत्मनः श्रेयः __________ सुखानि च इच्छति, सः परेभ्यः अहितं कदापि च न _________।
    उत्तराणि-
    1. पुत्राय, तत्कृतज्ञता।
    2. केनापि, शक्यः, विवेकः, ईरितः।
    3. प्रभूतानि, कर्म, कुर्यात्।
  4. अधोलिखितम् उदाहरणद्वयं पठित्वा अन्येषां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-
    1. श्लोक संख्या-3
      यथा- सत्या मधुरा च वाणी का?धर्मप्रदा
      (क) धर्मप्रदां वाचं कः त्यजति? 
      (ख) मूड: पुरुष: कां वाण वदति? 
      (ग) मन्दमतिः कीदृशं फलं खादति? 
    2. श्लोक संख्या-7
      यथा- बुद्धिमान् नरः किम् इच्छति?आत्मनः श्रेयः
      (क) कियन्ति सुखानि इच्छति? 
      (ख) सः कदापि किं न कुर्यात्? 
      (ग) स: केभ्यः अहितं न कुर्यात्? 
    उत्तराणि-
    1. (क) विमूढधीः
      (ख) परुषाम्
      (ग) अपक्वम्
    2. (क) प्रभूतानि
      (ख) अहितं कर्म
      (ग) परेभ्यः
  5. मञ्जूषायाः तद्भावात्मकसूक्तीः विचित्य अधोलिखितकथनानां समक्षं लिखत-
    आचारेण तु संयुक्तः सम्पूर्णफल्भाग्भवेत्।
    मनसि एकं वचसि एकं कर्मणि एकं महात्मनाम्।
    विद्याधनं सर्वधनंप्रधानम्।
    सं वो मनांसि जानताम्।
    विद्याधनं श्रेष्ठं तन्मूलमितरद्धनम्।
    आचारप्रभवो धर्मः सन्तश्चाचारलक्षणाः।
    1. विद्याधनं महत्
      _____________________
      _____________________
    2. आचारः प्रथमो धर्मः
      _____________________
      _____________________
    3. चित्ते वाचि च अवक्रता एव समत्वम्
      _____________________
      _____________________
    उत्तराणि-
    1. (i) विद्याधनम् सर्वधनंप्रधानम्
      (ii) विद्याधनं श्रेष्ठं तन्मूलमितरद्धनम्।
    2. (i) आचारेण तु संयुक्तः सम्पूर्णफलभाग्भवेत्
      (ii) आचारप्रभवो धर्मः सन्तश्चाचारलक्षणाः।
    3. (i) मनसि एकं वचसि एकं कर्मणि एकं महात्मनाम्
      (ii) सं यो मनांसि जानताम्।
  6. (अ) अधोलिखिताना शब्दाना पुरतः उचितं विलोमशब्द कोष्ठकात् चित्वा लिखत-
     शब्दःविलोमशब्दः 
    i.पक्वः________(परिपक्वः, अपक्वः, क्वथतः)
    ii.विमूढधीः________(सुधीः, निधिः, मन्दधीः)
    iii.कातरः________(अकरुणः, अधीरः, अकातरः)
    iv.कृतज्ञता________(कृपणता, कृतघ्नता, कातरता)
    v.आलस्यम्________(उद्विग्नता, विलासिता, उद्योगः)
    vi.परुषा________(पौरुषी, कोमला, कठोरा)
    उत्तराणि-
     शब्दःविलोमशब्दः
    i.पक्वःअपक्वः
    ii.विमूढधीःसुधीः
    iii.कातरःअकातरः
    iv.कृतज्ञताकृतघ्नता
    v.आलस्यम्उद्योगः
    vi.परुषाकोमला
    (आ) अधोलिखितानां शब्दानां त्रयः समानार्थकाः शब्दाः शब्दमञ्जूषायाः चित्वा लिख्यन्ताम्-
    i.प्रभूतम्___________________________
    ii.श्रेयः___________________________
    iii.चित्तम्___________________________
    iv.सभा___________________________
    v.चक्षुष्___________________________
    vi.मुखम्___________________________
    शब्द-मञ्जूषा
    लोचनम्नेत्रम्भूरि
    शुभम्परिषद्मानसम्
    मनःसभानयनम्
    आननम्चेतःविपुलम्
    संसदबहुःवक्त्रम्
    वदनम्शिवम्कल्याणम्
    उत्तराणि-
    i.प्रभूतम्भूरिविपुलम्बहु
    ii.श्रेयःशुभम्कल्याणम्शिवम्
    iii.चित्तम्मनःमानसम्चेतः
    iv.सभासंसद्समितिःपरिषद्
    v.चक्षुष्नयनम्लोचनम्नेत्रम्
    vi.मुखम्वदनम्आननम्वक्त्रम्
  7. अधस्ताद् समासविग्रहाः दीयन्ते तेषां समस्तपदानि पाठाधारेण दीयन्ताम्-
     विग्रहःसमस्तपदम्समासनाम
    i.तत्त्वार्थस्य निर्णयः________षष्ठी तत्पुरुषः
    ii.वाचि पदुः________सप्तमी तत्पुरुषः
    iii.धर्मं प्रददाति इति (ताम्)________उपपदतत्पुरुषः
    iv.न कातरः________नञ् तत्पुरुषः
    v.न हितम्________नञ् तत्पुरुषः
    vi.महान् आत्मा येषाम्________बहुब्रीहिः
    vii.विमूढा धीः यस्य सः________बहुब्रीहिः
    उत्तराणि-
    1. तत्त्वार्थनिर्णयः
    2. वाक्पटुः
    3. धर्मप्रदाम्
    4. अकातरः
    5. अहितम्
    6. महातमनम्
    7. विमूढ़धीः